Leszek Biały (ok. 1186–1227), książę krakowski i sandomierski. Syn Kazimierza Sprawiedliwego (zob.) i Heleny (zob.), córki ks. kijowskiego Rościsława, ur. w r. 1186, lub najpóźniej w 1187. W chwili śmierci ojca (1194) nie miał lat sprawnych. Wraz z młodszym bratem Konradem (zob.) pozostawał pod opieką matki. W wielkoksiążęcym Krakowie faktyczne rządy regencyjne sprawowali w imieniu Heleny bp Pełka i wojewoda Mikołaj. Gdy L. dochodził do wieku sprawnego, Helena ok. r. 1198 weszła w porozumienie z Mieszkiem Starym, w wyniku czego Mieszko powrócił do Krakowa jako senior. Obejmując rządy, przyrzekł rezygnację z zasady senioratu i obiecał uczynić L-ka swoim następcą. Gdy ociągał się jednak z formalnym uznaniem sprawności jego wieku (pasowanie na rycerza), musiał Mieszko po raz trzeci z Krakowa ustąpić (nie później niż w r. 1201). Mimo że wiek L-a nie był już przeszkodą do objęcia tronu krakowskiego, jednak przywrócono tu rządy regencyjne Pełki i Mikołaja. Gdy do wieku sprawnego doszedł Konrad, bracia podzielili (1199 lub 1200 r.) ojcowską spuściznę. L. otrzymał ziemię sandomierską, z ekspektatywą na wielkoksiążęcą dzielnicę krakowską (z Łęczycą i Sieradzem), a Konrad Mazowsze z ekspektatywą na zajęte w r. 1195 przez Mieszka Starego Kujawy. Ponowne układy z Heleną i jej doradcami otwarły wnet Mieszkowi drogę do Krakowa po raz czwarty.
Gdy Mieszko zmarł 13 III 1202 r., L. miał szansę zasiąść na tronie krakowskim. Wobec wieloletniego ścierania się zasady senioratu z zasadą dziedziczności tronu krakowskiego w jednej linii Piastów faktycznymi włodarzami wielkoksiążęcej dzielnicy stali się panowie krakowscy; młodociany L. wydawał się wygodnym kandydatem pod warunkiem, że nie będzie działać pod wpływem swego sandomierskiego otoczenia, gdzie czołową rolę odgrywał woj. sandomierski Goworek. Gdy więc wysłannicy Krakowian zaproponowali L-kowi objęcie tronu, zażądali zarazem wygnania Goworka. Tu ujawnił się szlachetny charakter L-ka: choć Goworek skłonny był dobrowolnie odejść, L. warunki odrzucił; panowie krakowscy powierzyli tron synowi Mieszka Starego Władysławowi Laskonogiemu. Ten po paru miesiącach (O. Balzer), a może dopiero w r. 1206 (G. Labuda) musiał z Krakowa ustąpić. Wówczas jeszcze raz powołano na tron krakowski L-ka. Nie wiemy, jakie tym razem postawiono mu warunki, ale wolno się domyślać, że zastrzeżono dla Krakowian urząd wojewody krakowskiego. W r. 1202 (wg Balzera), a w r. 1206 (wg Labudy) zmarł woj. Mikołaj. Goworek nie zajął jego miejsca, lecz został kasztelanem krakowskim.
Panując w Krakowie, musiał się L. przeciwstawiać zarówno próbom seniorów dynastii (Mieszko Plątonogi, Władysław Laskonogi, Henryk Brodaty) odnowienia senioratu, jak i kaprysom miejscowego możnowładztwa. Uznał, że siłą polityczną, na której mógł się oprzeć, był emancypujący się wówczas spod władzy państwowej Kościół polski oraz potężna pod rządami Innocentego III Stolica Apostolska. Udzielił więc w swoim zakresie poparcia reformom kościelnym arcbpa Henryka Kietlicza, zgadzając się w r. 1207 na kanoniczny wybór Wincentego Kadłubka na biskupa w Krakowie; elekcja Kadłubka byłaby pierwszą na naszych ziemiach rezygnacją książęcą z prawa obsady stolicy biskupiej. Przychylny stosunek do reform kościelnych w Polsce przyniósł L-kowi w r. 1207 protekcyjną bullę papieża Innocentego III, w której uznany został księciem krakowskim. W trzy lata później ten sam papież zatwierdził jednak zasadę senioratu, co otwarło drogę do Krakowa Mieszkowi Plątonogiemu (1210–1). Kościół polski, zwłaszcza biskupstwo krakowskie w osobach Pełki, Wincentego Kadłubka, a wreszcie Iwona Odrowąża, był podporą rządów krakowskich L-ka. Przedstawicieli potężnego rodu Gryfitów, który przewodził opozycji, L. wygnał na pewien czas z granic swego władztwa.
L. był jednym z trzech książąt (obok Konrada mazowieckiego i Kazimierza opolskiego), którzy nadali Kościołowi polskiemu w r. 1210 przywilej borzykowski, i jednym z czterech wystawców (obok Konrada, Kazimierza, i Władysława Odonica) drugiego przywileju kościelnego z r. 1215. W tych doniosłych przywilejach, rozciągających się na wszystkie dobra kościelne w granicach władztwa wymienionych książąt, uzyskał Kościół zniesienie ius spolii oraz zapewnienie swobód immunitetowych. W parę lat później przyznał L. Kościołowi krakowskiemu znaczny udział w dochodach książęcych z eksploatacji kopalin, a zwłaszcza kruszców szlachetnych. Oprócz biskupstwa krakowskiego z nadań jego korzystały klasztory (Jędrzejów, Miechów, Sulejów, Tyniec), a nawet biskup Prus, Chrystian. Gdy w r. 1216 po Innocentym III obrano papieżem Honoriusza III, L. nie omieszkał przesłać mu aktu obediencyjnego, deklarując Stolicy Apostolskiej wierność i gotowość do jej obrony.
Nie wiadomo, czy z pobudek religijnych, czy z politycznych, złożył L. ślub, że weźmie udział w wyprawie krzyżowej. Stało się to zapewne jeszcze przed V krucjatą z r. 1218. Ostatecznie wymówił się przed papieżem z tej wyprawy, proponując w zamian podjęcie – wraz z innymi książętami polskimi – krucjaty do Prus. Propozycji papieskiej, aby zastosować względem pogańskich Prusów rodzaj blokady gospodarczej przez wstrzymanie wywozu z Polski do ich ziem niezbędnych im artykułów: żelaza, broni i soli, przeciwstawił L. humanitarną, a odbiegającą od ówczesnej praktyki nawracania pogan i kacerzy koncepcję stworzenia w ich kraju emporium na wspomniane towary, aby przyjeżdżający po nie poganie mogli przy okazji targów słuchać «słowa bożego». Idea ta nie zwyciężyła, a podjęte w l. 1222 i 1223 wyprawy nie osiągnęły zamierzonego celu.
L. był ostatnim księciem dzielnicowym tytułującym się «księciem Polski» lub nawet «księciem całej Polski», a księciem krakowskim tylko sporadycznie. W pierwszej połowie swego panowania utrzymywał L. przyjazne stosunki z młodszą generacją książąt piastowskich, z bratem Konradem, Władysławem Odonicem i Kazimierzem opolskim, gdy starsi: Mieszko Plątonogi, Władysław Laskonogi, Henryk Brodaty, byli początkowo jego wrogami. Pierwszy z nich zmarł w r. 1211, a z pozostałymi ułożyły się z czasem poprawne stosunki. W r. 1217 L. zawarł traktat pokojowy na wiecu w Dankowie z Henrykiem Brodatym. Odtąd obaj książęta współdziałali w różnych przedsięwzięciach. Trafny wydaje się pogląd niektórych badaczy (S. Zachorowski, R. Grodecki), że ok. r. 1218, może nawet t. r. przy okazji wiecu w Sądowlu, gdzie Henryk Brodaty zawarł porozumienie z Laskonogim, doszło do tajnego porozumienia Laskonogiego z L-kiem, ujawnionego dopiero po śmierci L-a. Był to układ na przeżycie, w którym przewidywano w przyszłości połączenie Wielkopolski z Małopolską w ręku ewentualnego sukcesora obu dzielnic, gdyby jeden z kontrahentów miał syna. Inni badacze (A. Kłodziński, G. Labuda, J. Umiński) przyjmują, że układ ten został zawarty dopiero na krótko przed śmiercią L-a. Epizodem pozostał najazd w r. 1225 Henryka Brodatego na Kraków, zakończony wycofaniem się tego księcia i ponownym porozumieniem z L-kiem.
Od początku swego panowania szukał L. sukcesów w polityce zagranicznej. Kontynuując linię polityki ojca, na wiele lat zaangażował się w sprawy ruskie, w szczególności księstw: halickiego i włodzimierskiego, a w walce o wpływy na tym terenie starł się z silną konkurencją węgierską. Gdy ok. r. 1199 zmarł ks. halicki Włodzimierz Rościsławicz, panowie małopolscy poparli roszczenia do Halicza zaprzyjaźnionego od czasów Kazimierza Sprawiedliwego z małopolską linią Piastów Romana Mścisławicza, a w podjętej wówczas wyprawie zbrojnej na Ruś wziął osobisty udział L., osiągnąwszy właśnie świeżo wiek sprawny. Ruski sprzymierzeniec L-ka został więc księciem włodzimiersko-halickim, ale wnet między Romanem a L-kiem doszło do konfliktu, którego tło nie jest dostatecznie jasne. W r. 1205 wkroczył Roman z potężnym wojskiem w granice księstwa sandomierskiego, ale w bitwie pod Zawichostem został przez L-ka pokonany i sam poległ. Śmierć Romana – przy małoletności jego synów: Daniela i Wasylka – otwarła nowy okres walki o wpływy na Rusi halicko-włodzimierskiej, a głównym partnerem gry politycznej L-ka był król węgierski Andrzej II. W wyniku akcji zbrojnej L-ka, wspartego przez brata Konrada, między stroną polską a węgierską doszło w r. 1206 pod Włodzimierzem do układu: Włodzimierz jako księstwo Romanowiczów miał pozostać w strefie wpływów L-ka, a Halicz z ks. Jarosławem perejasławskim – Andrzeja II. Kolejny długoletni okres walki o władzę w Haliczu i Włodzimierzu zamykał nowy układ między L-kiem a Andrzejem II na Spiszu w r. 1214. L. wynosił z układu nabytek terytorialny w postaci ziemi przemyskiej. Wówczas to, zapewne nie bez udziału L-ka, rządy węgierskie w Haliczu zostały obalone. W r. 1218 stanął nowy układ, w wyniku którego Koloman, królewicz węgierski, został koronowany na króla Halicza i poślubił Salomeę, córkę L-ka. Wkrótce jednak Andrzej II wszedł w porozumienie z ks. nowogrodzkim Mścisławem (1221), który miał zostać księciem Halicza, jego zaś sukcesorem syn Andrzeja II, Andrzej. Z walki z Węgrami o wpływy na Rusi L. wyszedł ostatecznie pokonany. Nie powiodło się również utrwalenie wpływu L-ka na Daniela Romanowicza w księstwie włodzimierskim, choć porozumienie (1221) z tym rosnącym w znaczenie księciem gwarantowało na przyszłość pokój na wschodniej rubieży państwa.
Rządy wewnętrzne L-ka odznaczają się korzystnie wśród współczesnych księstw dzielnicowych Polski. Za jego czasów powstał zawiązek gminy miejskiej w stołecznym Krakowie (sołtys, 1228). Biskupstwu krakowskiemu książę zezwolił osadzać Niemców w okolicy Kielc i Tarczku; w Małopolsce przebywali górnicy obcy, niemieckiego i «romańskiego» pochodzenia. Książę ogłosił ordynację (1218–27), która określiła zakres regale górniczego, uprawnienia kościelne do dochodów z górnictwa i stanowisko prawne górników. Pod jego panowaniem poważnym ośrodkiem życia umysłowego stał się Kraków, w czym niemałą rolę odegrali biskupi Wincenty Kadłubek i Iwo Odrowąż. Tu przy L-ku utworzył się zawiązek zorganizowanej kancelarii książęcej. Za jego czasów powstała druga z kolei „Kronika polska”: mistrza Wincentego (Kadłubka), kreśląca dzieje kraju aż do r. 1202. W Krakowie założono pierwszy na ziemiach polskich klasztor dominikanów (1222), który był wykładnikiem nowo tworzącej się kultury miejskiej. W parę lat później powołano do życia takiż klasztor w Sandomierzu. Z utworzoną wówczas nową parafią miejską Najśw. Panny Maryi w Krakowie związana była szkoła parafialna.
Wielkoksiążęce stanowisko L-a ujawniało się bodaj najsilniej w jego stosunku do Pomorza Gdańskiego, zaś prawa, jakie tu posiadał, były przez innych przedstawicieli dynastii respektowane, a nawet popierane. Pomorze Gdańskie pozostawało pod bezpośrednią władzą miejscowych dynastów, którzy od czasów Krzywoustego mieli status namiestników księcia (po r. 1138 – wielkiego księcia). W związku z rozbiciem dzielnicowym w Polsce namiestniczy urząd pomorski przekształcał się we władztwo terytorialne typu książęcego. L. podjął przynajmniej dwukrotnie próbę przywrócenia i utrwalenia zwierzchności wielkoksiążęcej. Pierwszy raz wyprawił się na ten teren z dobrym skutkiem najprawdopodobniej w r. 1217.
W trakcie wojny Władysława Laskonogiego z Władysławem Odonicem, wówczas księciem na Ujściu, L. udał się w r. 1227 wraz z Henrykiem Brodatym w obronie Laskonogiego do Wielkopolski; ponownie zamierzał przy okazji przywrócić zwierzchność Krakowa nad Pomorzem Gdańskim. Wg utartego w nauce poglądu Odonic sprzymierzony i skoligacony ze Świętopełkiem pomorskim upozorował wojnę z nim i oblegając go w Nakle proponował Brodatemu i L-kowi polubowne załatwienie konfliktu. Gdy rozjemcy znaleźli się w Gąsawie, wypuścił z pozornie oblężonego Nakła Świętopełka, a ten napadł na przebywających w łaźni książąt. L. w trakcie ucieczki z Gąsawy do Marcinkowa został zabity 23 XI 1227 r. Pogląd ten próbowano poddać rewizji (Umiński), dopatrując się w epizodzie gąsawskim nieszczęśliwego zbiegu okoliczności. Ta próba rewizji nie jest jednak poparta żadnym źródłem. Zwłoki L-ka zostały przez jego rycerzy sprowadzone do Krakowa i pochowane w katedrze wawelskiej.
L. ożeniony był (1207) z Grzymisławą (zob.), córką Ingwara, ks. łuckiego. Miał z nią dwoje dzieci: córkę Salomeę (ur. 1211 lub 1212) i syna Bolesława (Wstydliwego, zob.), który w chwili śmierci ojca liczył półtora roku. Niektórzy badacze (Baumgarten, Umiński) domyślają się niesłusznie, że córką L-ka była nadto Helena, druga żona ks. włodzimierskiego Wasylka Romanowicza.
Panowanie L-ka oceniano w naszej historiografii (Zachorowski) ujemnie: brak talentu, ociężałość i słabość woli. Pogląd ten jest jednak niesłuszny, bo tak pod względem horyzontów politycznych, jak i cech charakteru, książę ten wyrasta ponad przeciętną miarę dzielnicowych władców Polski. Do postaci L-ka wielokrotnie nawiązywano w polskiej literaturze (np. F. Jezierski, „Goworek”, 1789, M. O. Krajewski, „Leszek Biały”, 1789, J. U. Niemcewicz, „Śpiewy historyczne”, 1811) i w malarstwie (J. Matejko, Śmierć Leszka Białego w Gąsawie).
Balzer, Genealogia, s. 262–4; Dworzaczek, Genealogia; – Balzer O., Pisma pośmiertne, T. 1: Studium o Kadłubku, Lw. 1934 s. 54–69; tenże, Walka o tron krakowski w latach 1202–1210/11, Kr. 1894; Baumgarten (de) N., Généalogies et mariages occidentaux des Rurikides russes du X au XIII siècle, „Orientalia Christiana” 1927 IX – 1 s. 47–9; Budkowa Z., U źródeł kultury Krakowa, w: Kraków stary i nowy. Dzieje kultury, Pod red. J. Bieniarzówny, Kr. 1968 s. 25–7; Grodecki R., Dzieje wewnętrzne Polski XIII w., w: tenże, Polska piastowska, W. 1969 s. 174–80; tenże, Historia polityczna Polski. Cz. 1: Wieki średnie, „Kwart. Hist.” R. 35: 1921 s. 18–9; tenże, Polska wobec idei wypraw krzyżowych, „Przegl. Współcz.” R. 2: 1923 nr 18 s. 103–16; Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej, Kr. 1926 I 209–31; Historia Pomorza, Pod red. G. Labudy, P. 1969 I–1 s. 406–7; Kłodziński A., Stosunki Laskonogiego z Odonicem 1202–1231, w: Księga pamiątkowa uczniów UJ, Kr. 1900 s. 129–38; Labuda G., Dwa zamachy stanu w Polsce 1177–1179 i 1202–1206, „Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk” (P.) 1969 [druk.] 1970 z. 1–2 s. 102; tenże, Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 18: 1953 z. 1–4 s. 141; Mitkowski J., Nieznane dokumenty Leszka Białego z lat 1217 i 1222, „Kwart. Hist.” R. 52: 1938 z. 4 s. 645–58; Polaczkówna H., Zapis Teodora Gryfity dla cystersów z 1196 r., „Arch. Tow. Lwow.” Dz. II, T. 23: 1938 z. 1 s. 18–20; Polska jej dzieje i kultura, [W. 1928] I 115–24; Semkowicz A., Krytyczny rozbiór Dziejów polskich Jana Długosza, Kr. 1887 s. 199–224; tenże, Zbrodnia gąsawska, „Ateneum” (W.) R. 11: 1886 t. 43 s. 328–48; Smolka S., Henryk Brodaty. Ustęp z dziejów epoki piastowskiej, Lw. 1872 s. 26–38; Umiński J., Śmierć Leszka Białego, „Nasza Przeszłość” T. 2: 1947 s. 3–36; Włodarski B., Polityka ruska Leszka Białego, Lw. 1925; tenże, Polska i Ruś 1194–1340, W. 1966 s. 7–90; Zachorowski S., Studia do dziejów wieku XIII w pierwszej jego połowie, Wyd. J. Fijałek, Kr. 1920 s. 5–18, 36–57, 90–3; – Długosz, Historia, II 139–225; Dokumenty kuj. i maz., s. 266–7 (374–5); Kod. katedry krak., I nr 12–8; Kod. mogilski, nr 1, 4, 8; Kod. Mpol., I nr 4, 5, 6, 7, 8, 10, II nr 384, 387, 389; Kod. tyniecki, nr 5; Mon. Pol. Hist., II–IV; Mon. Pol. Vat., III nr 3, 4; Polnoe sobr. Russ. Letopisej, II 155–68, 327–36; Preuss. Urk.-buch, I–1 nr 25; Vet. Mon. Pol., I nr 10, 26.
Jerzy Wyrozumski